NHẬN BIẾT SỚM VÀ ĐIỀU TRỊ ĐẬU MÙA KHỈ
BS Dương Quốc Hiền
Trưởng khoa Nhiễm- Bệnh viện Đa khoa Trung Tâm An Giang
Đậu mùa khỉ là gì?
Bệnh đậu mùa khỉ (Monkey pox) là một bệnh truyền nhiễm hiếm gặp, bệnh gây ra khi nhiễm phải virus đậu mùa khỉ – thuộc giống Orthopoxvirus trong họ Poxviridae- họ hàng của virus đậu mùa – vốn đã bị xóa sổ vào những năm 1980.
Virus đậu mùa khỉ có hai chủng chính là Congo và Tây Phi. Trong đó chủng Congo thường gây bệnh nặng hơn, với tỷ lệ tử vong khoảng 10%, và chủng Tây Phi là khoảng 1%.
Đây là bệnh hiếm gặp ở người, nhưng đã và đang bùng phát ở gần 80 quốc gia trên thế giới với diễn biến vô cùng phức tạp. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã đưa ra những cảnh báo về nguy cơ bùng phát mạnh căn bệnh này trên toàn thế giới. Hiện bệnh đã xuất hiện ở nhiều nước như Anh, Pháp, Đức, Bồ Đào Nha,… Tại Việt Nam, tính đến 09/11/2023 ghi nhận 56 ca, tuổi trung bình các bệnh nhân là 32 (18-49 tuổi), hầu hết là nam giới. Trong số đó, gần 79% người có xu hướng tình dục đồng tính nam và lưỡng tính nam (MSM). Ngoài những bệnh nhân đang nhiễm HIV, 46% trường hợp mắc các bệnh lây nhiễm qua đường tình dục khác.
Hình 1: Hình ảnh bệnh đậu mùa khỉ
Đậu mùa khỉ lây qua đường nào?
Hiện nay, động vật gặm nhấm là nguồn lây chính. Tại châu Phi, virus đậu mùa khỉ được tìm thấy ở nhiều loại động vật khác như sóc, chuột,… Người lành có thể nhiễm virus đậu mùa khỉ thông qua 3 con đường chính:
Virus đậu mùa khỉ xâm nhập vào cơ thể qua các tổn thương (vết cắn hoặc vết xước) của động vật mang virus.
Ăn thịt chưa nấu chín kỹ và sử dụng các sản phẩm từ động vật bị nhiễm bệnh.
Tiếp xúc trực tiếp với người bệnh hoặc chạm vào giường, quần áo bị ô nhiễm. Ở người, virus lây truyền trong quá trình tiếp xúc gần người mắc bệnh, thông qua dịch thể, các tổn thương ở da hoặc niêm mạc (mắt, mũi, miệng). Virus lây truyền chủ yếu qua giọt bắn đường hô hấp, song, virus không thể văng xa, vì vậy cần phải tiếp xúc gần mới có thể lây nhiễm.
Triệu chứng bệnh đậu mùa khỉ
Quá trình nhiễm bệnh đậu mùa khỉ được chia làm 2 giai đoạn với các dấu hiệu đặc trưng. Giai đoạn đầu tiên là virus xâm nhập, kéo dài từ 0-5 ngày, triệu chứng đặc trưng là sốt, nhức đầu dữ dội, nổi hạch (sưng hạch bạch huyết), đau lưng đau cơ và suy nhược cơ thể (thiếu năng lượng). Nổi hạch là điểm khác biệt của đậu mùa khỉ so với những bệnh khác, có biểu hiện ban đầu tương tự như thủy đậu, sởi, đậu mùa thông thường.
Giai đoạn thứ hai là phát ban trên da, thường biểu hiện trong 1-3 ngày kể từ khi bệnh nhân bị sốt. Phát ban có xu hướng tập trung nhiều ở mặt và tứ chi hơn là thân. Phát ban tiến triển tuần tự, từ việc rát da (chưa nổi mẩn) đến sẩn ngứa (các nốt mẩn nhô cao), sau đó là mụn nước (tổn thương chứa dịch bên trong) và mụn mủ (tổn thương chứa dịch vàng).
Các chuyên gia y tế hàng đầu cho biết, một số triệu chứng đặc hiệu giúp phân biệt bệnh đậu mùa thông thường và bệnh đậu mùa khỉ: Đậu mùa khỉ khiến các hạch bạch huyết sưng lên. Khi người bệnh bị sốt, đặc trưng của virus đậu mùa khỉ là phát ban khó chịu, khởi phát sau 1-3 ngày. Các vết phát ban thường bắt đầu ở mặt, sau đó lan sang những bộ phận khác của cơ thể.
Các tổn thương trên cơ thể người bệnh sẽ trải qua quá trình từ rát (tổn thương phẳng) đến sẩn (tổn thương nổi), mụn nước (tổn thương chứa đầy dịch) sau đó là mụn mủ. Cuối cùng, các vết thương đóng vảy trước khi rụng hết và khỏi bệnh, để lại sẹo. Các triệu chứng có thể tồn tại hơn 4 tuần mới hồi phục, nhưng thường biến mất sau 2 tuần. Da của người mắc bệnh sẽ hình thành sẹo do tổn thương.
Chẩn đoán bệnh đậu mùa khỉ
Để chẩn đoán chính xác bệnh đậu mùa khỉ, trước hết cần chẩn đoán phân biệt lâm sàng với các bệnh phát ban khác, chẳng hạn như bệnh thủy đậu, sởi, nhiễm trùng da do vi khuẩn, bệnh ghẻ, bệnh giang mai và dị ứng do thuốc. Nổi hạch trong giai đoạn tiền căn bệnh có thể là đặc điểm lâm sàng để phân biệt đậu mùa khỉ với thủy đậu hoặc đậu mùa.
Đặc biệt, nếu có các yếu tố nguy cơ dưới đây, bạn cần được chẩn đoán để sớm phát hiện và điều trị bệnh:
– Tiếp xúc gần (sống, làm việc) với những người bị bệnh đậu mùa khỉ;
– Đã đi du lịch đến một quốc gia lưu hành bệnh đậu mùa khỉ;
– Đã tương tác với động vật nhập khẩu;
– Bị cắn hoặc cào từ động vật bị nhiễm bệnh;
– Ăn thịt nấu chín một phần hoặc các sản phẩm khác của động vật bị nhiễm bệnh;
– Thăm hoặc sống gần khu rừng mưa nhiệt đới;
Xét nghiệm:
Một trong những xét nghiệm phổ biến là PCR, nhằm phân tích các mẫu lấy từ các tổn thương da hoặc các vùng da bị ảnh hưởng bởi bệnh đậu mùa khỉ.
Sinh thiết:
Xét nghiệm được thực hiện bằng việc lấy bệnh phẩm một phần của mô da, sau đó sẽ được kiểm tra dưới kính hiển vi để xác định sự hiện diện của virus, từ đó giúp chẩn đoán bệnh chính xác hơn.
Các biến chứng tiềm ẩn khi mắc bệnh đậu mùa khỉ
Nếu không phát hiện sớm và can thiệp điều trị đúng cách, bệnh có thể để lại nhiều tổn thương, biến chứng nguy hiểm như:
– Viêm phế quản phổi;
– Nhiễm trùng huyết;
– Viêm não- màng não;
– Nhiễm trùng giác mạc, có thể dẫn đến mất thị lực;
Trong những trường hợp nghiêm trọng, các tổn thương có thể hình thành cùng nhau và khiến da bị bong ra từng mảng lớn, gây mất thẩm mỹ.
Đặc biệt, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cảnh báo, phụ nữ mang thai mắc bệnh đậu mùa khỉ có thể gặp các biến chứng nghiêm trọng, đặc biệt là bệnh đậu mùa khỉ bẩm sinh hoặc thai chết lưu. Các ca bệnh nhẹ có thể không được phát hiện và lây truyền từ người sang người.
Trẻ nhỏ và trẻ sơ sinh, thanh thiếu niên và người lớn dễ bị nhiễm đậu mùa khỉ hơn. Không giống như nhiều bệnh khác, trẻ em mắc bệnh đậu mùa khỉ có các triệu chứng nghiêm trọng và tỷ lệ tử vong cao hơn người lớn.
Điều trị bệnh đậu mùa khỉ
– Cho đến hiện nay vẫn chưa có cách điều trị đặc hiệu cho bệnh đậu mùa khỉ. Người mắc thường tự khỏi. Tuy nhiên, người bệnh có thể được điều trị bằng cách kiểm soát các triệu chứng bằng việc chăm sóc hỗ trợ và điều trị bằng thuốc kháng virus, cụ thể là cidofovir hoặc tecovirimat có thể giúp ích trong quá trình hồi phục.
– Cách ly tại cơ sở y tế các trường hợp nghi ngờ/xác định theo hướng dẫn tạm thời giám sát và phòng, chống bệnh đậu mùa khỉ của Bộ Y tế. Dành nhiều thời gian nghỉ ngơi và tăng cường bổ sung dinh dưỡng bằng cách tuân theo một chế độ ăn uống lành mạnh nghiêm ngặt.
– Để kiểm soát những ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe của căn bệnh này, phòng ngừa bằng vắc xin đậu mùa và immunoglobulin là giải pháp chính để điều trị bệnh đậu mùa khỉ.
Phòng ngừa bệnh đậu mùa khỉ
– Nhân loại đã xóa sổ bệnh đậu mùa vào năm 1980 bằng chương trình tiêm chủng hiệu quả. Riêng bệnh đậu mùa khỉ, theo WHO, hiện chưa có vắc xin đặc trị cho bệnh. Tuy nhiên, dữ liệu nghiên cứu cho thấy vắc xin phòng bệnh đậu mùa có hiệu quả tới 85% trong tiêu diệt virus bệnh đậu mùa khỉ. Thế nhưng vì đậu mùa đã bị diệt trừ hơn 40 năm trước, nên những người trẻ hơn không còn được hưởng lợi từ sự bảo vệ của các chương trình tiêm vắc xin phòng đậu mùa trước đây.
– Phòng ngừa bao giờ cũng tốt hơn chữa bệnh. Tiêm vắc xin đậu mùa được xem là cách hiệu quả, đơn giản nhất ngăn ngừa bệnh đậu mùa khỉ. Hiện một số nước châu Âu đang tái khởi động tiêm vắc xin đậu mùa cho một số nhân viên y tế và những người có nguy cơ cao phơi nhiễm.
– Ngoài vắc xin và chủng ngừa, trẻ em và người lớn có thể thực hiện chủ động các biện pháp đơn giản để tránh được nguy cơ lây nhiễm căn bệnh nguy hiểm này:
• Xây dựng thói quen sống sạch sẽ và lành mạnh như: rửa tay bằng xà phòng thường xuyên, đặc biệt sau khi tiếp xúc với động vật, ăn chín uống chín,…
• Tránh tiếp xúc trực tiếp với các loài gặm nhấm, động vật linh trưởng hoặc các động vật hoang dã (bao gồm cả tiếp xúc với động vật chết trong khu vực bị nhiễm bệnh).
• Tránh tiếp xúc với bất kỳ đồ vật nào, chẳng hạn như giường, nơi có con vật bị bệnh.
• Tránh tiếp xúc với người bệnh bị nhiễm càng nhiều càng tốt.
• Đối với nhân viên y tế, đeo khẩu trang và găng tay khi tiếp xúc với người bệnh