Cúm mùa là bệnh truyền nhiễm đường hô hấp cấp tính, do Influenza virus lây nhiễm vào mũi, họng và phổi.
Theo Trung tâm Kiểm soát Bệnh tật Hoa Kỳ (CDC), cúm mùa là nguyên nhân của 9,3 triệu – 41 triệu ca bệnh, 100.000 – 710.000 ca nhập viện và 4.900 – 51.000 ca tử vong hằng năm từ năm 2010 đến 2023 (1). Thông thường, bệnh diễn tiến nhẹ và hồi phục trong vòng 5 đến 7 ngày. Tuy nhiên, ở trẻ nhỏ, người cao tuổi (từ 65 tuổi trở lên), người có bệnh lý nền mạn tính, người suy giảm miễn dịch, cúm mùa có thể diễn tiến nặng, gây viêm phế quản, viêm phổi, viêm não, viêm cơ tim dẫn đến tử vong.
Tại Việt Nam, cúm mùa thường lưu hành quanh năm, nhưng có xu hướng tập trung vào mùa đông, xuân. Các chuyên gia cảnh báo, đỉnh điểm mùa cúm tại nước ta có thể rơi vào khoảng tháng 3-4 và tháng 9-10 hằng năm.
Cách hiệu quả nhất để giảm nguy cơ mắc cúm và các biến chứng nghiêm trọng có thể xảy ra là tiêm vắc xin cúm nhắc lại mỗi năm.
Nguyên nhân gây bệnh cúm mùa
Nguyên nhân gây bệnh cúm mùa là do virus cúm (Influenza virus) thuộc họ Orthomyxoviridae gây ra. Với bản chất là lipoprotein, virus cúm mùa có sức đề kháng yếu, dễ bất hoạt bởi bức xạ mặt trời và tia tử ngoại, bị tiêu diệt ở nhiệt độ 56 độ C và các chất hòa tan như cồn, chloramine. Tuy nhiên, virus có thể tồn tại hàng giờ ở ngoại cảnh, đặc biệt là ở nhiệt độ lạnh, môi trường ẩm thấp. Ở nhiệt độ từ 0 đến 4 độ C, virus có thể tồn tại trong vòng vài tuần. Ở -20 độ C và đông khô, virus sống lên đến vài năm. (2)
Có 4 chủng virus cúm: A, B, C và D.
1. Virus cúm A
Virus cúm A là chủng virus gây bệnh ở người phổ biến nhất, chiếm đến 75% trên tổng số ca nhiễm cúm. Dựa trên sự kết hợp giữa kháng nguyên H và N, virus được phân thành nhiều tuýp. Trong đó, nổi bật nhất là cúm A (H5N1), A (H3N2), A (H1N1), trong đó cúm A (H1N1) từng gây ra các trận đại dịch lớn trong lịch sử.
Cúm A (H5N1): Khi mắc phải, người bệnh có triệu chứng sốt thành cơn, sốt liên tục lên tới 40- 41 độ C, đau đầu, đau mỏi người, đau quanh hốc mắt,… Bệnh có khả năng diễn tiến nhanh, nếu không điều trị kịp thời có thể dẫn đến tử vong.
Cúm A (H1N1): Khi mắc phải, người bệnh có triệu chứng sốt, đau cổ họng, hắt hơi, sổ mũi, đau nhức toàn thân. Gần 50% bệnh nhân có các triệu chứng như đau bụng, buồn nôn, tiêu chảy. Cúm H1N1 có thể diễn tiến thành viêm phổi, khiến người bệnh thở nhanh, khó thở, ho nhiều. X-quang phổi cho thấy dấu hiệu tổn thương. Một số bệnh nhân có triệu chứng suy hô hấp cấp, phù phổi và tử vong.
Ngoài ra, cúm A(H7N9) cũng có thể khiến bệnh nhân viêm phổi nặng. Tuy nhiên, dữ liệu nghiên cứu về các bệnh gây ra do cúm A(H7N9) vẫn còn khá hạn chế.
2. Virus cúm B
Bên cạnh các chủng virus cúm A, virus cúm B cũng có khả năng gây bệnh ở người, với tỷ lệ 25% trên tổng số ca nhiễm cúm hằng năm. Cúm B lây từ người sang người rất nhanh, nhưng lại ít có nguy cơ bùng phát thành đại dịch. Giống cúm A, các triệu chứng của người mắc cúm B có thể kể đến như: sốt, ho, đau họng, đau đầu, nhức người. Trẻ mắc cúm B thường có triệu chứng buồn nôn, nôn, tiêu chảy. Trong một số trường hợp, cúm B có thể đe dọa sức khỏe, tính mạng người bệnh.
3. Virus cúm C
Nếu so về mức độ phổ biến với 2 chủng cúm A và B, thì virus cúm C ít gặp hơn, ít nguy hiểm hơn, ít gây bùng dịch hơn. Người bệnh cũng thường ít xuất hiện các triệu chứng lâm sàng điển hình. Cúm C thường có xu hướng gây nhiễm trùng đường hô hấp ở mức độ nhẹ và không dẫn đến các vấn đề nghiêm trọng về sức khỏe.
4. Virus cúm D
Virus cúm D có đặc điểm cấu tạo tương tự virus cúm C. Cho đến nay vẫn chưa có dữ liệu ghi nhận tình trạng mắc virus cúm D ở người. Chủng virus cúm này chủ yếu chỉ gây bệnh ở gia súc.
Bệnh cúm mùa có nguy hiểm không?
RẤT NGUY HIỂM. Cúm mùa là vấn đề y tế công cộng nghiêm trọng mang tính toàn cầu. Cúm đã từng gây ra những trận đại dịch tàn khốc trên thế giới, cướp đi sinh mạng của hàng trăm triệu người. Điển hình như đại dịch cúm Tây Ban Nha xảy ra vào năm 1918-1919. Dịch bệnh lúc ấy đã lây nhiễm cho khoảng 500 triệu người, tức 1/3 dân số thế giới lúc bấy giờ. Đã có khoảng 17 triệu người chết ở Ấn Độ, 675.000 ở Hoa Kỳ và 200.000 người ở Vương quốc Anh.
Hiện, trung bình có khoảng 1 tỷ ca nhiễm cúm hằng năm, trong đó có từ 3 đến 5 triệu trường hợp diễn tiến nặng. Cúm mùa vẫn là một trong những nguyên nhân gây tử vong cao nhất thế giới, với gần 650.000 ca tử vong hằng năm. Cứ mỗi phút trôi qua lại có một người tử vong do cúm. Cúm không phân biệt tuổi tác, giới tính, bất cứ ai cũng có nguy cơ nhiễm cúm mùa. Trẻ nhỏ, người cao tuổi là đối tượng có nguy cơ mắc bệnh cao hơn, dễ gặp biến chứng nguy hiểm và có mức độ lây truyền cao hơn cho người khác. (3)
90 triệu trường hợp mắc cúm xảy ra ở trẻ em trên toàn thế giới mỗi năm với nguy cơ biến chứng viêm phổi, viêm tai giữa, viêm cơ tim. Cúm có khả năng tăng gấp 8 lần nguy cơ viêm phổi ở trẻ nhỏ dưới 14 tuổi, dẫn đến hàng loạt biến chứng nghiêm trọng đe dọa tính mạng trẻ. Cúm ở người cao tuổi có thể gây suy giảm chức năng, ảnh hưởng gián tiếp đến hệ thống đa cơ quan làm tăng nguy cơ đột quỵ lên gấp 8 lần, tăng nguy cơ nhồi máu cơ tim gấp 10 lần sau nhiễm cúm.
Người có bệnh lý nền mạn tính cần thận trọng với cúm mùa vì khi mắc bệnh có thể làm nặng hơn các bệnh lý nền sẵn có như tim mạch, hen, COPD, đái tháo đường; tăng gấp 6 lần nguy cơ nhập viện, gấp 6 lần nguy cơ tử vong do biến chứng trên bệnh nhân đái tháo đường; châm ngòi cho tai biến mạch máu não, nhồi máu cơ tim.
Bệnh cúm mùa có lây không?
Cúm mùa có khả năng lây truyền nhanh qua đường hô hấp, qua đường giọt bắn khi nói chuyện, hắt hơi hoặc dùng chung đồ vật với người bệnh. Thậm chí, bệnh có khả năng lây lan trước khi biểu hiện triệu chứng 1 ngày.
Thời gian ủ bệnh của cúm mùa trong bao lâu?
Cúm thường có thời gian ủ bệnh từ 1 đến 4 ngày. Trung bình là khoảng 48 giờ sau khi nhiễm virus, người bệnh sẽ xuất hiện các triệu chứng tương tự như các bệnh hô hấp thông thường, bao gồm: đau họng, chảy nước mũi, sốt, ho, nhức người,… Sau từ 2 đến 3 ngày các triệu chứng sẽ bắt đầu giảm dần. Sốt có thể kéo dài lên đến 5 ngày và ho có thể kéo dài lên đến vài tuần.
Triệu chứng cúm mùa
Triệu chứng bệnh cúm mùa thường xuất hiện đột ngột. Những người bị cúm thường cảm thấy một số hoặc tất cả các triệu chứng sau:
- Sốt/cảm thấy sốt hoặc ớn lạnh
- Ho
- Đau họng
- Chảy nước mũi hoặc nghẹt mũi
- Đau nhức cơ bắp hoặc cơ thể
- Nhức đầu
- Mệt mỏi
Một số người có thể bị nôn mửa và tiêu chảy, mặc dù tình trạng này phổ biến ở trẻ em hơn người lớn.
Cách chẩn đoán bệnh cúm mùa
Theo hướng dẫn chẩn đoán và điều trị một số bệnh truyền nhiễm ban hành kèm theo Quyết định số 5642/QĐ-BYT năm 2015 của Bộ Y tế, chẩn đoán cúm mùa được tiến hành như sau:
Lâm sàng
Các triệu chứng thường gặp như sốt trên 38 độ C, đau toàn thân, có các biểu hiện về đường hô hấp như: chảy nước mũi, ho, đau họng, khó thở,… Hình X-quang phổi bình thường hoặc có tổn thương lan tỏa ở phổi.
Xét nghiệm
Xét nghiệm công thức máu cho thấy bạch cầu bình thường hoặc giảm.
Chẩn đoán xác định
Có các triệu chứng như giai đoạn 1, người bệnh có yếu tố dịch tễ như sống trong khu vực có cúm lưu hành hoặc có tiếp xúc với người mắc bệnh. Xét nghiệm bằng các phương pháp RT-PCR/ real time RT-PCR/ nuôi cấy virus cho ra kết quả dương tính.
Chẩn đoán mức độ bệnh
Ở các trường hợp cúm mức độ nhẹ, người bệnh chỉ có các triệu chứng bệnh đơn thuần.
Ở trường hợp cúm biến chứng, người bệnh có tổn thương ở phổi, kèm các biểu hiện suy hô hấp như khó thở, thở nhanh, SpO2 giảm, PaO2 giảm. Có các dấu hiệu nặng lên của các bệnh lý nền mạn tính.
Chẩn đoán phân biệt
Một số tác nhân gây bệnh đường hô hấp khác như: Adenovirus, virus hợp bào hô hấp, Coronavirus, Enterovirus,… có thể gây bệnh cảnh lâm sàng tương tự cúm. Chỉ có các xét nghiệm sinh học mới có thể chẩn đoán chính xác tác nhân gây bệnh.
Điều trị
Người nghi ngờ nhiễm cúm cần được cách ly y tế và đến bệnh viện để được chẩn đoán chính xác tình trạng bệnh. Đối với trường hợp bệnh nhẹ, không có biến chứng, người bệnh có thể không cần thực hiện xét nghiệm hoặc điều trị tại cơ sở y tế. Các bác sĩ sẽ thăm khám và hướng dẫn bệnh nhân điều trị tại nhà với các biện pháp như:
Hạ sốt bằng thuốc Paracetamol khi sốt trên 38,5 độ.
Uống nhiều nước, đảm bảo cân bằng chất điện giải.
Đảm bảo chế độ dinh dưỡng đầy đủ, hợp lý.
Đối với các trường hợp cúm có biến chứng, bệnh nhân cần được nhập viện điều trị và theo dõi. Các loại thuốc kháng virus như oseltamivir hoặc/và zanamivir thường được sử dụng trong trường hợp này. Ở bệnh nhân có suy hô hấp, hỗ trợ hô hấp bằng phương pháp thở oxy, CPAP hoặc thông khí nhân tạo. Sử dụng kháng sinh trong trường hợp bội nhiễm vi khuẩn.
Khi bệnh nhân hết sốt, hết các triệu chứng (trừ ho), tình trạng sức khỏe ổn định sau 48 giờ có thể xuất viện. Sau xuất viện vẫn nên cách ly y tế tại nhà cho đến hết 7 ngày, tính từ thời điểm xuất hiện triệu chứng đầu tiên.
Phòng bệnh cúm mùa?
Để phòng ngừa cúm hiệu quả, người dân cần tập thói quen rửa tay thường xuyên bằng xà phòng hoặc dung dịch sát khuẩn khi về đến nhà, trước và sau khi ăn, sau khi đi vệ sinh. Khi hắt hơi, ho, sổ mũi nên dùng khuỷu tay thay vì bàn tay để tránh lây nhiễm bệnh cho người khác. Thường xuyên vệ sinh nhà ở, nơi làm việc. Bảo vệ mũi, họng bằng cách đeo khẩu trang khi ra ngoài, làm ẩm mũi bằng nước muối sinh lý khi thời tiết khô. Tập thể dục thường xuyên, ngủ đủ giấc và nên bỏ thói quen hút thuốc lá.
Tiêm vắc xin phòng cúm mùa hằng năm là phương pháp phòng bệnh chủ động hiệu quả nhất. Vắc xin cúm có hiệu quả phòng bệnh lên đến 90%, giảm tỷ lệ tử vong và nguy cơ biến chứng, diễn tiến nặng khi đồng nhiễm cúm và các tác nhân gây bệnh khác. Các chủng virus cúm thường xuyên thay đổi mỗi năm. Các nhà sản xuất sẽ căn cứ vào dữ liệu khảo sát của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) về các chủng cúm lưu hành mỗi năm, để sản xuất vắc xin mang lại hiệu quả phòng bệnh tốt nhất.
Tài liệu tham khảo
- CDC. (2024, October 7). About Estimated Flu Burden. Flu Burden. https://www.cdc.gov/flu-burden/php/about/index.html
- Mohsen Moghadami. (2017). A Narrative Review of Influenza: A Seasonal and Pandemic Disease. Iranian Journal of Medical Sciences, 42(1), 2. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5337761/
- World. (2023, October 3). Influenza (Seasonal). Who.int; World Health Organization: WHO. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/influenza-(seasonal)
BS.CKII. Dương Quốc Hiền
Trưởng khoa Nhiễm – Bệnh viện Đa khoa trung tâm An Giang