Hội chứng cận ung thư hay còn gọi là hội chứng cận u gồm những biểu hiện toàn thân không do di căn xuất hiện ở các bệnh ác tính. Nhìn chung hội chứng này là tập hợp của những triệu chứng gây ra do các chất được sản sinh bởi các khối u. Hội chứng có thể là: nội tiết, thần kinh cơ, xương khớp, huyết học, tim mạch, da, tiêu hóa, thận, hoặc tổ chức liên kết. Tần suất mắc hội chứng này xảy ra ở khoảng 10-15% bệnh lý ác tính và chúng có thể là những biểu hiệu đầu tiên hoặc những biểu hiện nổi trội của bệnh lý ác tính.
Hội chứng cận u có thể do việc sản xuất và giải phóng các kháng thể hoặc những chất có hoạt tính sinh lý. Trong thực tế, bất cứ khối u nào cũng có thể sản xuất ra các hormon, các protein giống hormon, các enzim, protein bào thai, hoặc các cytokines. Hiếm gặp hơn, khối u có thể tác động đến con đường chuyển hóa thông thường hoặc chuyến hóa steroid.
Bình thường các protein bào thai chỉ được sản xuất trong thời kì bào thai. Trong một số trường hợp ung thư phổi, tổ chức khối u sản xuất ra các protein này. Sự hiện diện của các protein bào thai cho phép phát hiện các bệnh lý ác tính, chúng được xem như những chất chỉ điểm khối u. Các protein bào thai thường được nhắc đến như CEA, AFP, CA 19.9…đây cũng là các marker xét nghiệm thường được các Bác sĩ chỉ định để chẩn đoán, theo dõi điều trị.
Các hormon cận ung thư có thể là peptide, polypeptide nhưng không bao giờ có dạng steroids. Chúng có thể là một hormon dạng protein, một tiền chất hormon hoặc là một chất có tác động như hormon được tiết ra từ mô ung thư và biểu hiện bằng những triệu chứng ở xa, tại cơ quan đích. Các hormon này có một số đặc tính:
– Không hoàn toàn giống hormon nguyên thủy. Thông thường chúng là một tiền hormon có trọng lượng phân tử lớn hơn hormon chính thức, do đó chúng thường có tiếp vị ngữ “like” như ACTH – like, PTH – like.
– Một khối u có thể tiết nhiều loại hormon.
– Một loại hormon có thể do nhiều loại khối u tiết ra.
Một ví dụ hội chứng cận u thường gặp trong ung thư phổi
– Tăng calci huyết: thường do khối u di căn xương, trong một số trường hợp còn do khối u sản xuất nhiều peptide liên quan đến hormon cận giáp. Tăng calci huyết thường gặp trong ung thư phổi tế bào vảy. Khoảng 15% bệnh nhân ung thư có tăng calci huyết trước khi chết.
– Hội chứng tăng tiết ADH không phù hợp: thường gặp trong ung thư phổi tế bào nhỏ, biểu hiện gây ngộ độc nước trên lâm sàng. Giảm Natri huyết giảm nhẹ có thể gây mệt mỏi, buồn nôn, kém ăn, nhức đầu; giảm nặng có thể gây lú lẫn, vật vã, thậm chí có thể xuất hiện động kinh và hôn mê, đột quỵ, tử vong.
– Hội chứng Cushing: khá thường gặp do khối u sản xuất ra ACTH và ACTH – like, biểu hiện là béo phì, mỡ tập trung chủ yếu ở mặt, cổ, thân bụng, trong khi chân tay teo nhỏ. Tăng cân thường là triệu chứng sớm, sau này thấy mặt tròn lên, da mặt đỏ, bụng béo phệ, huyết áp cao, rối loạn sinh dục, tính tình cáu, một số trường hợp có thể trầm cảm, kém trí nhớ, mệt, yếu cơ, loãng xương.
– Hội chứng Lambert – Eaton: tế bào ung thư đóng vai trò như dị nguyên, do đó cơ thể sản xuất tự kháng thể kháng kênh calci, gây ra biểu hiện yếu cơ, giảm phản xạ gân xương, giảm tính tự động.
– Hội chứng xương khớp: sưng đau khớp, móng tay khum, ngón chi dùi trống, trên Xquang các xương dài có thể thấy dày màng xương.
– Bệnh vú to ở đàn ông
– Hạ đường huyết do ung thư
Các biểu hiện khác của hội chứng cận u
– Sốt nhẹ hoặc sốt cao không do nhiễm trùng, do các chất gây sốt nội sinh mà u tiết ra
– Loạn vị giác
– Gầy sút
– Tăng hồng cầu
– Thiếu máu: có 2 loại thường gặp trong hội chứng cận u là thiếu máu mạn tính do yếu tố kháng erythropoietin và thiếu máu tan máu tự miễn
– Ngứa do tăng bạch cầu ái toan
– Ức chế miễn dịch, dễ nhiễm virus Herpes zoster
– Nổi ban đỏ ở những bệnh nhân ung thư máu
Tóm lại, hội chứng cận ung thư gồm những biểu hiện toàn thân không do di căn, xuất hiện ở các bệnh lý ác tính. Những hiểu biết về cơ chế bệnh sinh của hội chứng này và các biểu hiện lâm sàng cho phép chẩn đoán sớm ung thư và giúp ích cho việc theo dõi đáp ứng điều trị ung thư, sự phát triển hoặc thoái lui của bệnh.
BS CKI Dương Văn Ninh
Khoa Ung bướu – Bệnh viện ĐKTT An Giang